مسجد اسماعیل بیگ
" ثبت تاریخی ۱۶۱۲/۳ "
بارزترین ویژگی این بنا، شیوه معماری و تزئینات جالب ایوان ورودی است. چنین طرح بدیع و گیرا بدان چشم انداز دل انگیزی می بخشد که شکوه و عظمت کاخ های عالی قاپور و چهل ستون اصفهان را در اذهان تداعی می کند.
این سبک که نوعی اکتشاف و ابداع در معماری مساجد بناب محسوب می شود، در نوع خود بی نظیر است.در اینجا آنچه که نازکی دارد منظر چشم نواز فضای درگاه است که هر رهگذری را به تماشای ملاحت خود فرا می خواند. رویهم رفته در طراحی این بخش از بنا، ظرافت و اخلاص روانی در رسم خطوط و تصاویر و تنوع در رنگ و زینت مایه انبساط روح و شادی خاطر می شود، نقوش هندسی با تزئینات مرکب شده از ساقه و برگ چنان ظریف و لطیف می نماید که اغلب مایه حیرت است. بدون هیچ تردیدی، توجه قابل ملاحظه ای که توسط معماران و زینت گران در انتخاب دور نما و هماهنگی آن با طراحی و رنگ آمیزی عناصر فضای درون مبذول گردیده، قابل تحسین است. باید گفت نظیر چنین انتخاب وسواس آمیز و دقیقی در زمینه محل بنا، چه از لحاظ موقع خاص و یا از بعد منظر در سایر آثار نادر است.
این مسجد که در ضلع غربی میدان عالی قاپور یا همان مجموعه کهندژ بناب قدیم بنا شده، از لحاظ نوع معماری متعلق به عصر صفوی است. اما در این اثر نوشته یا لوحی که نام بانی و تاریخ ساخت آن بوده باشد، به چشم نمی خورد. گمان میرود که این نوشته ها در جریان تعمیرات و نقاشی های بنا مخدوش شده و از بین رفته است. لیکن چنانکه از نام مسجد برمی آید، بانی آن جزء شخص اسماعیل بیگ کسی نبوده است. با اینکه از شخصیت نام برده اطلاعی در دست نیست، اما می توان گفت او خویش آوندی نزدیگی با ( منصور بیگ ) که ظاهرا حاکم بناب و یا بیگلربیگی آذربایجان بوده و در کتیبه مسجد مهرآباد، نامی از او رفته، داشته است. شاید هم بعد از فوت نام برده به حکومت بناب رسیده و این بنا در عهد وی ساخته شده است. گفتنی است که احداث و مرمت اماکن مذهبی، توسط (بیگها ) در عصر صفوی امری رایج و معمول بوده است. چنانکه ( الحق بیگ ) از بیگهای مقتدر و با نفوذ دوره شاه عباس صفوی اقدام به ایجاد و بازسازی مصلایی در یزد می کند که در کتیبه سر در آن چنین آمده است :
دولت شاه عباس باد که در عهد او میکده ها خراب، معبد ها شد بن
همت (الحق بیگ) سوی مصلا گشت همچو حصار سپهر یافت ثبات و بق
بود مصلا ز اصل ساخته جد او گشت زتعمیر آن شاد روان نی
نسخه تاریخ او خواست خرد از حسن گفت: به (الحق بیگ ) یافت مصلا صف
لازم به یادآوری است که القاب نظیر ( بیگ، خان سلطان ) در دوره صفوی بسیار متداول بوده و از سوی شخص شاه به افرادخاص که مصدر خدمات بزرگ و یا رؤسای طوایف بودند، اعطاء می گردید مثلا در ابتدای پادشاهی شاه اسماعیل اول حکام ایالت بزرگ مانند فارس، آذربایجان، هرات، بغداد . دیار بکر درجه (بیگی ) داشتند. معمولا (بیگ) به کسانی اطلاق می شد که در آینده می بایست به مقام امیری برسند.
خلاصه التواریخ رونوشتی از فرمانی را بدست می دهد که بدان وسیله در سال۹۵۴ هجری قمری یعنی در زمان شاه طهماسب اول امیر محمد بیگ موصللو که در همان وقت حاکم همدان گردید، به تفوق طایفه موصللو نیز مفتخر شد.
نمای عمومی بنای آجری است. مصالح ساختمانی اصلی آن را آجر، سنگ، خشت، چوب، آهک و گچ تشکیل می دهد. شبستان ستوندار آن با هیبتی بسان چهارگوش بوده و سقف چوبی اش بر روی هشت ستون چوبی چند ضلعی که بر روی پایه های سنگی نشسته، استوار شده است. پیکره چوبی درون بنا از بهترین نوع چوب آرایش گرفته، هنوز در کمال نیرومندی و اقتدار پا برجاست و دست روزگار نتوانسته هیکل تنومند و چهره جذاب آن را فرسوده کند. ایوان دیدنی و دل گشای آن دارای چهار ستون چوبی با سر ستونهای تزئین شده است که قطاری از گوشواره های مقرنس که از پایين به بالا تدریجا برحجم آنها اضافه می شود، با جلوه ای از رنگهای طلایی، نقره ای و سفید و لاجوردی، جذابیت ویژه ای به این ستونها می بخشد. پس از عبور از در چوبی ضلع شمالی بنا که از طریق فضای ایوان صورت می گیرد، محوطه چهارگوشی که به کفش کن تعلق دارد به وسیله نرده چوبین از شبستان جدا می گردد. در سمت غربی این قسمت راه پله ای وجود دارد که ادامه آن به محل بالکن زنانه که در امتداد جبهه غربی صحن ساخته شده است، منتهی می شود. در سمت راست پله بالکن و ابتدای ورودی دهلیز، فضایی برای آبدارخانه و پذیرایی اختصاص داده شده است. صحن بنا را در هنگام روز تعداد زیادی پنجره یا شیشه رنگارنگ غرق در نور نموده و شب هنگام نیز چراغهای شیشه ای بالای سر، آویزان شده، مه غلیظ حاصل از روشنایی ملایم سرخ فام را پراکنده می سازد. این فروغ از فضای مسجد بسان ستارگان درخشانی است که به حضور حاکمیت ذات بی همتا در جهان خاکی گواهی می دهد. نیاز روشنایی صحن از طریق روزنه ها و پنجره های متعدد که در جهات مختلف جای دارند، با دقت و مطالعه خاصی تأمین شده است.
این موضوع از دیدگاه معمار مسلمان بسیار اهمیت داشته تمام مساعی خود را در راه تحصیل نور برای شبستان و اعتلای تقدس آن از این طریق بکار گرفته است. در قرآن مجید در سوره نور چنین آمده است : «خداوند نور آسمان ها و زمین است و روشنایی نورش به مشکوتی ماند که در آن روشن چراغی باشد وآن چراغ در میان شیشه ای که تلولو آن گویی ستاره ایست درخشان ».
علاقه هنرمندان و آفرینندان اثر به تشریفات و تزئینات و انتقال همه جانبه نور به درون صحن و آمیزه آن با جلوه های هنری و شاهکار های آن بیانگر یک نوع سمبولیک در زمینه روشنایی و طرز تفکر روحانی و اشراقی در این بنا بوده است. رویهم رفته سهم سقف زیبا و جذاب در ارائه این صحنه های پر معنا و تخیلی، چشم گیر می نماید. اما آنچه که پیش از همه مایه شگفتی بوده، عبارت از کوششی است که برای غیر مادی نشان دادن مشبک ها و سقف رمز آمیز آن است. چنین شیوه تزئینات در مورد فضای ایوان و شبستان واجد مفهوم ( سمبولیک ) است.
تازگی و ظرافت نقش و نگار و گیرائی کنده کاری های سر ستونها، ستونها و عناصر چوبی بنا، احساس فراموش نشدنی از شکوه و عظمت را در انسان سبب می شود. احساس مذبور، زمانیکه در پرتو و روشنایی خورشید از ورای شیشه های رنگین به داخل می تابد، به اوج خود می رسد. نقاشی الهام آمیز روی صندوقه سر ستونها و جوانب تیر های حمال و سطح تخته های خراطی شده ملاحت و رقت خاصی را جلوه گر است که چون شعری دارای معنی می باشد.
اینجاست که خیال انسان را به وجد و جنبش می آورد و حالت عمیق را در او موجب می گردد.تزئینات پرجانبه قسمتهای بنا ضمن تبعبت از قواعد و روال های عام، گاهی دارای خصوصیات و جنبه های هنری خاص و منحصر به فرد است که به نحو بارز، ردپای ذهن هنرمند نقاش و معمار را در هر گرشه اثر اشکار می سازد.
نكته مهم در بیان ویژگی خاص و جذابیت این بنا، نمایش گوشه هایی از سبک معماری و هنر تزئینی ایران باستان در بخشهایی از مجموعه از این فضای مقدس است که بدون هیچ کاستی آن را به صورت یک اثر تاریخی مهم و ماندگار در آورده است.